Elektrownia przy ul. Nadwiślańskiej w Podgórzu uruchomiona została w 1900 r. jako jedna z pierwszych w Galicji elektrowni komunalnych. W skład produkcyjnego kompleksu zakładu wchodziły: generatornia, akumulatornia, kotłownia i dwukondygnacyjny budynek mieszkalny. Kierownikiem budowy został Czech Antoni Friedrich, dotychczasowy zarządca elektrowni na stacji w Płaszowie, natomiast w maszyny wyposażyła zakład firma Frantiska Křizika z Pragi czeskiej, która kilka lat wcześniej uruchomiła elektrownię przy Teatrze Miejskim i elektrownię na stacji kolejowej w Płaszowie. Działalność elektrowni zakończyła się około 1926 roku.

Kotłownię przewidziano docelowo dla trzech kotłów, pierwotnie zamontowano tam jednak dwa kotły. Od kotłowni poprowadzono specjalny kanał kominowy, łączący się ze stojącym na zewnątrz na osobnej podstawie, zachowanym do dziś ceglanym kominem. Pierwotnym fragmentem komina jest dolna, ośmioboczna część trzonu, natomiast część okrągłą dobudowano po 1926 r. Cały kompleks wymurowany został z wtórnie potynkowanej cegły.

Podsumowując, elektrownia posiadała kotłownię z dwoma kotłami, trzy maszyny parowe jednocylindrowe o układzie poziomym, trzy prądnice prądu stałego o napięciu 150 V o łącznej mocy 0,28 MW oraz baterię akumulatorów oddających energię do sieci w godzinach szczytu. Moc przyłączeniowa wynosiła 0,64 MW.

Elektrownia dostarczała prąd dla 57 silników zainstalowanych w podgórskich zakładach przemysłowych. Odbiorcami energii były również urzędy, szpital, miejska hala targowa i chłodnia miejska, ale zakład dostarczał także prąd na potrzeby gospodarstw domowych. Łącznie w pierwszym dziesięcioleciu funkcjonowania elektrowni zainstalowano w prywatnych domach oraz zakładach przemysłowych 625 liczników.

Uruchomienie elektrowni w Podgórzu umożliwiło także przejście z gazowego i naftowego oświetlenia ulic na oświetlenie elektryczne. Pierwsze lampy elektryczne na ulicach Podgórza zapalono 1 marca 1900 r.

Elektrownia nosiła kolejno nazwy: fabryka elektryczna miejska (określenie z okresu udzielenia zamówienia na budowę obiektu), Miejska Stacya Elektryczna w Podgórzu i Miejski Zakład Elektryczny w Podgórzu.

Po połączeniu Podgórza z Krakowem w 1915 r. nastąpiło scalenie organizacyjne elektrowni podgórskiej z krakowską. Ta ostatnia przejęła funkcje głównej elektrowni Wielkiego Krakowa, powstałego w wyniku połączenia Krakowa z sąsiednimi gminami. Założono, że ewentualna rozbudowa elektrowni podgórskiej będzie w nowych warunkach nieopłacalna, w związku z czym około roku 1926 zakład zakończył działalność.

Po kasacji urządzeń elektrycznych budynki adaptowano na Miejski Dom Noclegowo – Kąpielowy dla bezdomnych. Obiekt przebudowany został według projektów sporządzonych w 1926 r. przez Biuro Budownictwa Miejskiego. Projekt budowy domu mansardowego, czyli położonego w ogrodzie willi dyrektora zakładu sanitarnego, przygotował Jan Rzymkowski – projektant m.in. budowy i rozbudowy elektrowni przy ul. Dajwór.

W roku 1930, na zlecenie Miejskiego Urzędu Zdrowia, rozpoczęto adaptację dawnego budynku mieszkalnego przylegającego do akumulatorni na przychodnię. W czasie okupacji niemieckiej łaźnia z komorą dezynfekcyjną wykorzystywana była do przygotowania transportów ludności żydowskiej do obozów koncentracyjnych. Po II wojnie światowej budynki zostały przejęte przez Stację Pogotowia Ratunkowego należącą do Urzędu Sanitarnego m. Krakowa. Przylegający do kompleksu barak mieścił dom noclegowy PTTK, a potem prywatna pralnię.

Obecnie budynek został zaadaptowany na Cricotekę – Muzeum Tadeusza Kantora.


Szerzej:

W. Brzoskwinia, Krakowskie elektrownie /w:/ 100-lecie energetyki w Krakowie – katalog wystawy w Muzeum Inżynierii Miejskiej w Krakowie, Kraków 2004

S. Pochwała, Elektrownia podgórska – przemiany funkcjonalno-użytkowe, mps Kraków 2005 – w zb.: Muzeum Inżynierii Miejskiej w Krakowie

W. Woźniak, Penetracja zabytków techniki i urządzeń inżynieryjnych na terenie m. Krakowa w obrębie ul. Nadwiślańskiej, mps Kraków 1991