Kuźnia jest najstarszą zachowaną częścią Zakładu Budowy Maszyn i Aparatury im. Ludwika Zieleniewskiego, działającego w latach 1856 – 1886. Zakład ten, będący pierwszą krakowską wytwórnią przemysłową, specjalizował się w produkcji maszyn rolniczych i przemysłowych. Główny budynek, jednopiętrowy, znajdował się na skrzyżowaniu ulic św. Marka i św. Krzyża. Do naszych czasów zachował się również pałac właściciela, zbudowany po 1886 roku, który przylega bezpośrednio do fabryki.

Ludwik Zieleniewski był jednym z pierwszych krakowskich przedsiębiorców, którzy zdecydowali się podjąć działalność gospodarczą poza strukturami cechowymi. Udało mu się namówić do wspólnego przedsięwzięcia Adama hrabiego Potockiego z Krzeszowic i dzięki kapitałowi ziemiańskiemu – pożyczce na 17 000 złotych reńskich udzielonej na 40 lat, zdołał wybudować nowy zakład przy ul. Św. Marka. W 1851 r. rozpoczął w nim produkcję maszyn rolniczych i maszyn dla przemysłu, chociaż koncesję na produkcję maszyn przemysłowych uzyskał dopiero dwa lata później.

W zakładzie zainstalował jedną z pierwszych w Krakowie maszyn parowych o sile 12 koni mechanicznych, która napędzała tokarki do obróbki żelaza, mosiądzu i drewna, a także wiertarkę, heblarkę i gwoździarkę. W fabryce urządzono 7 ognisk kowalskich, 14 warsztatów ślusarskich, warsztat stolarski i tokarski. Pierwsze modele maszyn, które miały być produkowane oraz pierwszych specjalistów Zieleniewski sprowadził z Niemiec. W 1857 r. w zakładzie wybudowano i uruchomiono także odlewnię.

Fabryka produkowała maszyny i urządzenia dla górnictwa oraz wyposażenie dla browarów i rafinerii. Jako Cesarsko – Królewska Uprzywilejowana Fabryka Maszyn Rolniczych i Narzędzi Ludwika Zieleniewskiego, zdobywała liczne medale na wystawach krajowych i międzynarodowych.

W 1886 r. w fabryce wybuchł pożar, po którym synowie Ludwika wybudowali nową fabrykę przy ul. Krowoderskiej, skąd na początku XX w. przenieśli ją na Grzegórzki. Tam, w okresie międzywojennym, przekształciła się w jeden z kluczowych oddziałów międzynarodowego koncernu metalowo-maszynowego.

Głównym korpusem fabryki był jednopiętrowy budynek na roku ulic Krzyża i Marka. Po pożarze zbudowano w tym miejscu budynek czynszowy. Integralnym elementem zespołu jest, zachowany do dzisiaj, pałac fabrykanta bezpośrednio przylegający do fabryki (ul. Św. Marka 31) wraz z wewnętrznym dziedzińcem i ogrodem. Wjazd na dziedziniec i teren fabryki odbywał się wyłącznie bramą od ul. Marka, a drzwi wybite z kuźni na ul. Św. Krzyża mają charakter wtórny. Ocalałą częścią fabryki jest kuźnia – jeden z ostatnich w ścisłym centrum Krakowa obiektów parterowych, znajdująca się przy ulicy Św. Krzyża 16. Wybudowana na rzucie kwadratu z charakterystycznym potężnym kominem pieca kowalskiego w centralnej części, kryta jest dwuspadowym kalenicowym dachem. Kuźnia z jednej strony przylegała do głównego korpusu fabryki, z drugiej, od południa, do hali gdzie pracowały pierwsze maszyny parowe. Po pożarze kuźnię zamieniono na warsztat.

Obiekt obecnie nie jest dostępny do zwiedzania.


Szerzej:

W. Saryusz-Zaleski, Dzieje przemysłu w B. Galicji 1804-1929 ze szczególnym uwzględnieniem historii rozwoju S.A. Zieleniewski i Fitzner-Gamper, Kraków 1930

E. Wyka, B. Krzaczyńska, Zieleniewscy i ich zakłady 1804-1945. Katalog wystawy Muzeum Inżynierii Miejskiej w Krakowie, Kraków 2000

B. Książek, Skrócona ekspertyza konserwatorska urbanistyczno – architektoniczna zespołu obiektów pałacowo-fabrycznych wraz z zabytkowym założeniem wewnętrznego dziedzińca i ogrodu położonego w północno-wschodniej ćwiartce bloku krakowskiego otoczonego ulicami Św. Marka, Św. Krzyża, św. Tomasza i Szpitalną, mps Kraków 2002 – w zbiorach Muzeum Inżynierii Miejskiej w Krakowie